Surveillance Capitalism: Tο επόμενο στάδιο του παγκόσμιου καπιταλισμού

Πως θα αντιδρούσατε εάν ξαφνικά ένα δροσιστικό ρόφημα κόστιζε περισσότερο μια ζεστή μέρα; Διάβαζα πρόσφατα στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας Guardian, ότι τρεις από τις μεγαλύτερες αλυσίδες εστίασης στο Ηνωμένο Βασίλειο εξετάζουν και σκοπεύουν να εφαρμόσουν μια νέα πολιτική τιμολόγησης.

Οι τιμές των προϊόντων τους θα αυξομειώνονται κατά την διάρκεια μιας ημέρας, ανάλογα με τη ζήτηση τους. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι οι Βρετανοί πολίτες θα χρειαστεί να ξοδέψουν παραπάνω χρήματα για φαγητό τις ώρες αιχμής (π.χ. το μεσημέρι). Η συγκεκριμένη προσέγγιση μπορεί να φαντάζει ακραία, όμως αποτελεί ένα πολύ μικρό δείγμα των βιβλικών αλλαγών που μας επιφυλάσσει το μέλλον.

Πριν από περίπου δύο χρόνια, είχε φτάσει και η δική μου ώρα να υπηρετήσω την θητεία μου στον Ελληνικό Στρατό. Λίγες εβδομάδες πριν παρουσιαστώ, ξεκίνησα να αναζητώ στο διαδίκτυο λίστες με τα πράγματα που έμοιαζαν απαραίτητα να αγοράσω. Λίγες μόνο ώρες μετά, διαπίστωσα ότι το προφίλ μου στο Facebook είχε κατακλυστεί με διαφημίσεις για στρατιωτικά είδη. Σήμερα όλοι μας πλέον αντιμετωπίζουμε το εν λόγω φαινόμενο ως κάτι αναπόφευκτο, για να μην πω φυσιολογικό.

Προφανώς το πρόγραμμα περιήγησης του υπολογιστή μου (Google Chrome), απέστειλε πληροφορίες σχετικά με τις ιστοσελίδες που επισκέφθηκα στο Facebook και ο αλγόριθμος τεχνητής νοημοσύνης του τελευταίου συμπέρανε σωστά, πως εκείνη την περίοδο ενδιαφερόμουν για προϊόντα που αφορούν τον στρατό. Στις μέρες μας η κουβέντα έχει πια μετατοπιστεί. Είναι κοινός τόπος ότι η δραστηριότητα μας στο διαδίκτυο «παρακολουθείται» στενά – το ερώτημα βέβαια είναι σε ποιο βαθμό και κυρίως για ποιο σκοπό.

Πριν προχωρήσουμε στη συζήτηση μας, είναι σημαντικό να αντιληφθούμε πως οι σύγχρονοι επιχειρηματικοί κολοσσοί όπως η Amazon και η Google δεν ακολουθούν απλά, αλλά διαμορφώνουν ενεργά τις μακροπρόθεσμες εξελίξεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Οι εταιρίες της Silicon Valley εξορύσσουν τα προσωπικά μας δεδομένα, ακριβώς σαν το πετρέλαιο. Ο στόχος είναι να μας μετατρέψουν σε πιο ευάλωτους καταναλωτές, οδηγώντας μας σε αγορές αγαθών που σε διαφορετική περίπτωση πιθανώς δεν θα υλοποιούσαμε ποτέ.

Οι ιστοσελίδες που επισκέπτεστε, δεν αποτελούν την μοναδική πηγή πληροφοριών. Οι αλγόριθμοι λαμβάνουν μετρήσεις σχεδόν από τα πάντα: πόσες φορές πατάτε το κουμπί του ποντικού σας ανά λεπτό, πόσο συχνά κουνάτε τον κέρσορα του, ακόμα και σε ποιο σημείο της οθόνης επιλέγετε να τον κρατήσετε σταθερό. Επιπλέον γνωρίζουν τα ενδιαφέροντα σας και την καθημερινή σας ρουτίνα. Με λίγα λόγια είναι σε θέση να εξάγουν κάθε στιγμή συμπεράσματα για τις προτιμήσεις αλλά και για την ιδιαίτερη ψυχολογική σας κατάσταση, ώστε να σας πουλήσουν πιο εύκολα προϊόντα. Ολόκληρο το «σύστημα» που ονομάζεται διαδίκτυο, έχει δομηθεί επάνω στο μοντέλο της διαρκούς παρακολούθησης (τα ίδια ισχύουν και για το smartphone σας).

Το κόλπο φυσικά δεν είναι καινούριο. Στην πραγματικότητα αναπαράγεται εδώ και πολλές δεκαετίες στο συμβατικό εμπόριο, μέσω των περίφημων προσφορών ή εκπτώσεων. Το φαινόμενο καλείται «χρησιμότητα συναλλαγής» και η συμπεριφορική οικονομική έχει πλέον αποδείξει, ότι αποτελεί μια από τις πιο επιζήμιες μεροληψίες του ανθρώπινου νου (η χρησιμότητα στα οικονομικά είναι μια έκφραση για την ευτυχία ή την ικανοποίηση).

Σκεφτείτε το εξής απλό παράδειγμα: κατεβαίνετε από το σπίτι σας για να αγοράσετε τσιγάρα. Όταν φτάσετε στο περίπτερο της γειτονιάς σας, διαπιστώνετε πως αυτό έχει βγάλει σε προσφορά τις σοκολάτες (1+1 δώρο). Εκ προοιμίου δεν είχατε καμία πρόθεση να καταναλώσετε γλυκό – παρόλα αυτά ξαφνικά, η προσφορά φαντάζει τρομερά ελκυστική για να την απορρίψετε. Στο κάτω κάτω της γραφής, μπορείτε να φάτε τις σοκολάτες την επόμενη ημέρα. Εάν είστε από εκείνους τους ρομαντικούς που πιστεύουνε πως όλα αυτά δεν έχουν καμία επίδραση στις αποφάσεις τους, ανοίξτε στα γρήγορα την ντουλάπα σας. Σίγουρα αγοράσατε στο παρελθόν κάτι (ένα παντελόνι ή μια μπλούζα), το οποίο βρήκατε σε έκπτωση και στη συνέχεια δεν φορέσατε ποτέ. Η χρησιμότητα συναλλαγής είναι πανίσχυρη.

Υπάρχει βέβαια ένα πρόβλημα – οι πληροφορίες που εξορύσσονται μέσω της παραπάνω διαδικασίας, παραμένουν πεπερασμένες. Οι ώρες που σπαταλούμε καθημερινά στο διαδίκτυο, είναι περιορισμένες. Η Silicon Valley εμπορεύεται τα προσωπικά μας δεδομένα – κατά συνέπεια χρειάζεται ολοένα και περισσότερα ώστε να συνεχίσει να αναπτύσσεται και να αυξάνει τα κέρδη της.

Η λύση που προκρίθηκε αρχικά, αφορά την δημιουργία καινούριων εφαρμογών ή υπηρεσιών (Instagram, Snapchat) που θα αναγκάσουν τους καταναλωτές να παρατείνουν τον χρόνο που περνάνε στο διαδίκτυο. Ουσιαστικά πρόκειται για ένα νέο είδος ηλεκτρονικού εθισμού. Παρόλα αυτά, είναι πλέον σαφές πως το πράγμα δεν προχωρά με τον επιθυμητό ρυθμό. Για αυτό η τελική «επίθεση» έχει σχεδιαστεί, ώστε να αλώσει το τελευταίο απόρθητο κάστρο της καθημερινότητας μας: τα σπίτια μας.

Σκεφτείτε το. Οι κατοικία μας αποτελεί το μέρος στο οποίο περνάμε κατά μέσο όρο τις περισσότερες ώρες της ζωή μας. Ταυτόχρονα αντιπροσωπεύει ένα «ορυχείο» πολύτιμων δεδομένων, που μέχρι τώρα παραμένει ανεκμετάλλευτο. Πολύ σύντομα αυτό θα αλλάξει. Ήδη η Amazon λανσάρει πιλοτικά ένα καινούριο πρόγραμμα στις Η.Π.Α., που έχει αντικαταστήσει τους παραδοσιακούς διανομείς των προϊόντων της με drones. Τα drones θα αναλαμβάνουν να διεκπεραιώσουν την παραγγελίας σας και μόλις καταφθάσουν στην πόρτα σας, θα σκανάρουν προληπτικά μέσω ειδικών αισθητήρων την εξωτερική όψη του σπιτιού σας, για τυχόν διαρροές ή φθορές. Έτσι μαζί με το νέο σας βιβλίο, θα δέχεστε και μια δωρεάν ενημέρωση για τις επιχειρήσεις που ασχολούνται με την επισκευή κτιρίων.

Επιπλέον η ίδια εταιρία πρόσφατα ολοκλήρωσε και έβγαλε στην παραγωγή, το αμφιλεγόμενο project με την κωδική ονομασία Alexa. Πρόκειται για μια οικιακή συσκευή (μοιάζει με μικρό, στρόγγυλο ηχείο) η οποία καταγράφει επί 24 ώρες, όλα όσα συμβαίνουν εντός του σπιτιού σας. Στη θεωρία μπορεί μέσω του αλγόριθμου τεχνητής νοημοσύνης που περιλαμβάνει να σας προτείνει μαγαζιά για φαγητό, να σας υπενθυμίσει τις δουλειές της ημέρας ή να σας υποδείξει την κοντινότερη τράπεζα. Στην πράξη βέβαια, μετατρέπει την κατοικία σας σε ένα ζωντανό ορυχείο εξόρυξης δεδομένων για τις ανάγκες της Silicon Valley. Εάν για παράδειγμα ροχαλίζετε στον ύπνο σας, να είστε προετοιμασμένοι ότι το επόμενο πρωί το Alexa θα σας παροτρύνει να αγοράσετε κάποιο αγαθό σχετικό με αναπνευστικά προβλήματα.

Υπάρχουν φυσικά και αυτοί, που κατά την γνώμη μου αφελώς υποστηρίζουν πως μπορούμε απλώς να μην αγοράσουμε τα συγκεκριμένα προϊόντα. Πιθανότατα πριν από λίγα έτη, να υποστήριζαν κάτι παρόμοιο για τα smartphones ή τα tablets. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει διαφυγή – η ψηφιακή σφαίρα ανήκει αποκλειστικά σε οντότητες όπως η Amazon και η Google. Είναι αδύνατον να τις αποφύγουμε, εκτός και αν καταργήσουμε εξ ολοκλήρου το διαδίκτυο από τις ζωές μας (μάλλον αδύνατο).

Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι το 76% των συνολικών διαδικτυακών εσόδων από την διαφήμιση για το έτος 2018, κατέληξε στα χέρια δύο εταιριών: της Google και της Facebook. Στο σύγχρονο μονοπωλιακό καπιταλισμό, η επιλογή του καταναλωτή είναι μια έννοια που στερείται ουσίας.  Η Silicon Valley κυριαρχεί στην ψηφιακή εποχή και το χειρότερο είναι, ότι η κυριαρχία της αρχίζει να επεκτείνεται στον φυσικό μας κόσμο. Σύντομα καμία στιγμή της ζωής μας δεν θα είναι αυστηρά προσωπική.

Ο παγκόσμιος καπιταλισμός φαίνεται να περνά σε μία καινούρια φάση συγκρότησης. Η αδιάκοπη παρακολούθηση (surveillance) μεταφράζει τις ανθρώπινες εμπειρίες σε πληροφορίες, με σκοπό την διευκόλυνση της διαδικασίας πώλησης αγαθών ή υπηρεσιών. Το γεγονός αυτό συνιστά το επόμενο βήμα, στην μακρά εξελικτική πορεία του εν λόγω οικονομικό – κοινωνικού συστήματος. Από τον καταμερισμό της εργασίας του Adam Smith, στην μαζική παραγωγή των χρόνων που ακολούθησαν και από εκεί, στη σύγχρονη χρηματοπιστωτική σφαίρα και τα ορυχεία εξόρυξης δεδομένων των ημερών μας.