Ετσι θα είναι η ζωή μας μετά τον κορωνοϊό – Οι δραματικές αλλαγές που έρχονται

Παρότι η αυθόρμητη στάση όλων μας είναι ότι απλώς κάποια στιγμή όλα αυτά θα τελειώσουν και θα ξυπνήσουμε μια μέρα και τα πράγματα θα είναι όπως πριν, όλοι καταλαβαίνουμε ότι τα πράγματα δεν θα είναι ακριβώς έτσι.

Η πανδημία του κορωνοϊού, είτε εξαντλήσει τη δυναμική της σε ένα κύμα, είτε κάνει, όπως έχουμε δει στο παρελθόν με άλλα παθογόνα, και άλλα κύματα, θα αφήσει πίσω της βαθιά σημάδια και με έναν τρόπο ο κόσμος δεν θα είναι ίδιος μετά.

Το είδος των αλλαγών θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το πώς θα ανταποκριθούν τα κράτη και οι κοινωνίες στην πρόκληση της πανδημίας, το εάν θα μπορέσουν όχι μόνο να περιορίσουν τις επιπτώσεις της ίδιας της πανδημίας στους πληθυσμούς αλλά και να αποφύγουν τα μέτρα για την αντιμετώπισή της να μην έχουν ένα μεγάλο και μη αντιστρέψιμο κοινωνικό κόστος.

Θα εξαρτηθεί ακόμη από το εάν οι κοινωνίες θα μπορέσουν να βγουν μέσα από αυτή τη δοκιμασία με ένα ενισχυμένο αίσθημα συνοχής ή, αντίθετα, εάν  θα βγουν με μεγαλύτερη αποδιάρθρωση, εξατομίκευση και έλλειψη εμπιστοσύνης.

Θα εξαρτηθεί ακόμη από το πώς όντως θα βγουν οι οικονομίες από την άμεση ύφεση που προκαλεί η πανδημία και τα μέτρα για την αντιμετώπισή της. Γιατί ούτως ή άλλως ήμασταν σε ένα μεταίχμιο που αφορούσε τόσο την εξάντληση του νεοφιλελευθερισμού (την ίδια ώρα που αντιμετωπιζόταν ως αδιαμφισβήτητη ορθοδοξία), όσο και τη διαπίστωση μια εξάντλησης ενός οικονομικού υποδείγματος και στις διαστάσεις που αφορούν την παραγωγή και σε αυτές που αφορούν το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Γι’ αυτό και γράφτηκε πολλές φορές ότι με έναν τρόπο η πανδημία λειτουργεί και ως ένας καταλύτης για την ενεργοποίηση μιας κρίσης που ήταν ήδη ενεργή.

Μπορούμε, όμως, να τολμήσουμε να δούμε μερικές αλλαγές που είναι ήδη εδώ.

Όταν το «τυπώνω χρήμα» παύει να είναι ανάθεμα

Σε όλο τον κόσμο τα κράτη αποφασίζουν μεγάλα προγράμματα οικονομικής στήριξης, προσπαθώντας να καλύψουν το κενό στην οικονομική δραστηριότητα που δημιουργούν τα μέτρα για την πανδημία.

Δεν έχουν πρόβλημα να διευρύνουν τα ελλείμματά τους, να αυξήσουν το δανεισμό τους, να δημιουργήσουν επιπλέον ρευστότητα. Αυστηρά προγράμματα δημοσιονομικής πειθαρχίας τίθενται σε αναστολή ακόμη και στην Ευρώπη, όπου βέβαια υπάρχουν αντιστάσεις στην έκδοση ευρωομολόγων.

Βέβαια, θα ήταν ίσως ανακριβές να πούμε ότι όλα αυτά σημαίνουν μια επιστροφή στον Κέυνς. Τα περισσότερα μέτρα, όπως και αυτά που είχαν ληφθεί μετά την κρίση του 2008, κυρίως στηρίζουν τις επιχειρήσεις ώστε να αντέξουν στην διάρκεια της ύφεσης. Όμως, είναι αξιοσημείωτη η κλίμακα στην οποία χώρες αναλαμβάνουν να καλύψουν μεγάλο μέρος του εισοδήματος των εργαζομένων και των ελεύθερων επαγγελματιών.

Το γεγονός ότι τέτοια μέτρα αντιμετωπίζονται όχι ως παράλογη σπατάλη, αλλά χαιρετίζονται από τις αγορές, αποδεικνύει ότι η επόμενη μέρα θα έχει αρκετή πιο ευέλικτη στάση απέναντι στις κρατικές οικονομικές παρεμβάσεις.

Η νέα παραλλαγή κρατικού καπιταλισμού

Πριν από έναν αιώνα ο Λένιν θεωρούσε τον κρατικό καπιταλισμό προθάλαμο του σοσιαλισμού. Προφανώς και δεν ισχύει σήμερα το ίδιο για τις σημερινές πολιτικές ηγεσίες, όμως έχει ενδιαφέρον ο τρόπος που δοκιμάζονται πρακτικές κρατικού καπιταλισμού. Κυβερνήσεις επιτάσσουν τμήμα της υγειονομικής υποδομής του ιδιωτικού τομέα υγείας, καθορίζουν προτεραιότητες για τη λειτουργία μονάδων παραγωγής υγειονομικού υλικού και εξοπλισμού, ρυθμίζουν το τι μπορεί να λειτουργεί και τι όχι στη διάρκεια των μέτρων και αναγορεύουν το κράτος σε επιτελικό σημείο σχεδιασμού με έναν τρόπο που είχαμε αρκετά χρόνια να δούμε.

Βέβαια σε αντίθεση με άλλες παραλλαγές κρατικού καπιταλισμού, αυτός δεν είναι απαραίτητα και με τον ίδιο τρόπο «φιλεργατικός». Την ίδια στιγμή τα έκτακτα μέτρα για την αναστολή δραστηριοτήτων συχνά συνεπάγονται και αναστολή δικαιωμάτων των εργαζομένων.

Μένει να δούμε σε ποιο βαθμό τέτοιες πρακτικές θα συνεχιστούν και μετά.

Η νέα ευελιξία της εργασίας

Τα μέτρα έφεραν μεγάλες αλλαγές στους όρους οργάνωσης της εργασίας. Η επέκταση μορφών τηλεργασίας και η δοκιμασία σε μεγάλη κλίμακα πρακτικών εκ περιτροπής εργασίας διαμορφώνουν μια άλλη σχέση με τον ίδιο το χώρο εργασίας.

Την ίδια στιγμή οι αλλαγές στις καταναλωτικές πρακτικές που έρχονται αναγκαστικά μεταφέρουν ακόμη μεγαλύτερο βάρος στους εργαζομένους στις εφοδιαστικές αλυσίδες, από τους εργαζομένους στις μεγάλες αποθήκες και εταιρείες αποστολής, που υποκαθιστούν τα εμπορικά καταστήματα, στους διανομείς τροφίμων.

Παράλληλα, πλήθος εργαζομένων βρίσκονται σε έναν «ενδιάμεσο χώρο» ύψιστης επισφάλειας ανάμεσα στην εργασία και την τυπική απόλυση, στηριζόμενη απλώς στο ύψος των επιδομάτων που έχουν αποφασίσει οι κυβερνήσεις.

Σε όσες χώρες δεν πήραν μέτρα για την προστασία των θέσεων εργασίας, το αποτέλεσμα ήταν μια έκρηξη της ανεργίας. Στις ΗΠΑ τις δύο πρώτες εβδομάδες των έκτακτων μέτρων κατατέθηκαν 10 εκατομμύρια αιτήσεις για επιδόματα ανεργίας.

Την ίδια στιγμή η σημασία της εργασίας πολλών ανθρώπων, από τους εργαζομένους στην πρώτη γραμμή των υγειονομικών μονάδων, μέχρι τους εργαζομένους υπό δύσκολες συνθήκες στις εφοδιαστικές αλυσίδες, ποτέ δεν ήταν τόσο αναγνωρίσιμη ως προς τη σημασία της.

Αυτό ορίζει και το διακύβευμα της επόμενης μέρας: το εάν θα έχουμε μια ακόμη μεγαλύτερη ελαστικότητα και ευελιξία της εργασίας σε βάρος των εργαζομένων, ή εάν θα υπάρξει επιτέλους η αναγνώριση της εργασίας σε ένα αναπτυξιακό υπόδειγμα που δεν θα την αντιμετωπίζει ως αναλώσιμο υλικό.

Το ερώτημα της οικονομικής ανασυγκρότησης

Όλες οι αλλαγές που θα αφορούν την επόμενη μέρα στην οικονομία θα κριθούν τελικά από το εάν όντως θα υπάρξει οικονομική ανασυγκρότηση. Εάν απλώς οι οικονομίες βγουν συρρικνωμένες, παρά τις κρατικές παρεμβάσεις, με υψηλά ποσοστά ανεργίας και παγιωμένες χαμηλές αμοιβές, τότε η επόμενη μέρα θα είναι δύσκολη και με έντονες κοινωνικές συγκρούσεις. Εάν, αντίθετα, τα εργαλεία παρέμβασης που σήμερα χρησιμοποιούνται εντός της πανδημίας αξιοποιηθούν για ένα δικαιότερο μοντέλο ανάπτυξης, τότε τα πράγματα θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά.

Ταυτόχρονα, είναι και στιγμή αυτογνωσίας για κοινωνίες καθώς μοντέλα ανάπτυξης δείχνουν τα όρια τους. Για παράδειγμα στην Ελλάδα συνηθίσαμε να θεωρούμε τον τουρισμό ατμομηχανή της ανάπτυξης. Σήμερα, γίνεται ένας από τους λόγους που ο ΟΟΣΑ φοβάται ότι θα πληρώσουμε ακριβότερο τίμημα.

Η νομιμοποίηση των τεχνολογιών ελέγχου και επιτήρησης

Η πανδημία έχει φέρει το μεγαλύτερο περιορισμό στην ελευθερία της κίνησης εδώ και πολλά χρόνια. Βέβαια, η απειλή της ασθένειας γενικά έχει οδηγήσει σε υψηλά ποσοστά αποδοχής των έκτακτων μέτρων και νομιμοποίησής τους.

Ταυτόχρονα, η προσπάθεια να εφαρμοστούν με τρόπο αποτελεσματικό οι περιορισμοί ή να αποφευχθούν οι οριζόντιες απαγορεύσεις οδηγεί και στην επανεκτίμηση της δυνατότητας χρήσης τεχνολογιών επιτήρησης και διαχείρισης μεγάλων δεδομένων.

Άλλωστε, είναι γνωστό ότι τα κινητά τηλέφωνα και οι πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης επιτρέπουν τεράστια συγκέντρωση δεδομένων για τις κινήσεις και αλληλεπιδράσεις των ανθρώπων. Η δυνατότητα εύκολης εγκατάστασης εφαρμογών καταγραφής ακόμη και παραμέτρων που αφορούν την υγεία ενός ανθρώπου, όπως και εφαρμογών που να διαχειρίζονται το εάν δικαιούται να βρίσκεται κάπου είναι μια άλλη παράμετρος που δεν ανήκει στην επιστημονική φαντασία.

Τόσο η Κίνα όσο και η Νότια Κορέα χρησιμοποίησαν τέτοιες εφαρμογές για να διαχειριστούν τις κινήσεις των ανθρώπων στην πανδημία ή για να ιχνηλατήσουν τις επαφές κρουσμάτων, με το ενδιαφέρον για τέτοιες εφαρμογές να επεκτείνεται και εκτός των συνόρων τους, καθώς υπόσχονται πιο ευέλικτη και αποτελεσματική εφαρμογή περιοριστικών μέτρων, αν και με το τίμημα μειωμένης προστασίας των προσωπικών δεδομένων.

Με αυτή την έννοια ένα από τα διακυβεύματα της επόμενης μέρα είναι τι θα μείνει από όλη αυτή την εκτεταμένη εφαρμογή τεχνολογιών ελέγχου και επιτήρησης.

Ο πειρασμός της δικτατορίας

Η πανδημία είναι μια κατεξοχήν έκτακτη ανάγκη. Ο πειρασμός του αυταρχισμού στην αντιμετώπισή της είναι υπαρκτός. Αυτό δείχνει το παράδειγμα του Βίκτορ Ορμπάν στην Ουγγαρία που απέκτησε και τυπικά δικτατορικές αρμοδιότητες, την ώρα που πολιτικοί με ούτως ή άλλως αυταρχικό προφίλ, όπως ο πρόεδρος Ντουτέρτε στις Φιλιππίνες, δεν έχασαν την ευκαιρία. Μένει να δούμε εάν η λογική των έκτακτων εξουσιών θα συνεχίσει και μετά το τέλος της πανδημίας.

Όταν πολιτική γίνεται on line

Παρότι στις περισσότερες χώρες η πολιτική αντιπαράθεση έχει κοπάσει μπροστά στη μάχη με τον ιό, εντούτοις η πολιτική δεν έχει σταματήσει. Έχει, όμως, μεταφερθεί στο διαδίκτυο.

Από μια άποψη είναι μια συνέχεια με την προηγούμενη κατάσταση. Η ύπαρξη μιας δημόσιας σφαίρας διακίνησης ιδεών και συζήτησης είναι ένα από τα σήματα κατατεθέντα της νεωτερικότητας. Όμως πάντα θεωρήθηκε ότι συμπλήρωνε άλλες μορφές πολιτικής πρακτικής και διαμαρτυρίας: τη δια ζώσης αντιπαράθεση, τη διαδήλωση, το συλλαλητήριο, την πολιτική συγκέντρωση, σε ειρηνικές ή και δυναμικές παραλλαγές. Πράγματα  που σήμερα απαγορεύονται. Αντ’ αυτών έχουμε μαζική παραγωγή ανακοινώσεων, βίντεο και memes.

Θα ήταν λάθος να βιαστούμε να πούμε ότι όλα αυτά δεν έχουν σημασία. Με όλους τους ανθρώπους να περνούν περισσότερο χρόνο στο διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ορισμένες από αυτές τις καμπάνιες τείνουν να είναι ακόμη και αποτελεσματικές, την ίδια ώρα που συχνά οι άνθρωποι διαπιστώνουν αδυναμία να κάνουν κάτι άλλο πέραν της διατύπωσης λόγου.

Μένει να δούμε σε ποιο βαθμό αυτή η τάση θα συνεχιστεί και μετά και εάν έστω και εν μέρει το πληκτρολόγιο θα αντικαταστήσει το συλλαλητήριο και το οδόφραγμα.

Η νέα αίσθηση της αλληλεξάρτησής μας

Μέσα στην πανδημία οι άνθρωποι δεν αισθάνονται μόνο ευάλωτοι. Συνειδητοποιούν και πόσο εξαρτώνται από άλλους ακόμη και όταν πρέπει να εφαρμόσουν μέσα απομόνωσης και φυσικής αποστασιοποίησης.

Ακόμη και τα μέτρα αυτά αρκετοί τα αντιλαμβάνονται ως συμβολή σε μια συλλογική προσπάθεια περισσότερο παρά ως ατομική προστασία.

Η απήχηση που έχουν οι υγειονομικοί, που όλοι τους θεωρούν «μαχητές πρώτης γραμμής» είναι επίσης ενδεικτική.

MUST READ

«Ντου» Καρυπίδη σε Τσαγκαράκη

Το εάν και σε ποιο βαθμό θα πρέπει να διατηρηθεί αυτή η συλλογική επίγνωση και μετά είναι επίσης ένα από τα διακυβεύματα της πανδημίας.