Βλαντίμιρ Πούτιν: Φασίστας ή απλώς… αυταρχικός;

Ο ηγέτης του Κρεμλίνου έκλεισε  ένα από τα πιο καθοριστικά διαγγέλματά του με τη φράση ενός φιλοσόφου, ελάχιστα γνωστού εκτός των ρωσικών συνόρων.

«Θα ήθελα να κλείσω την ομιλία μου με τα λόγια ενός πραγματικού ρώσου πατριώτη, του Ιβάν Αλεξάντροβιτς Ιλίν. “Να θεωρώ πατρίδα μου τη Ρωσία σημαίνει να αγαπώ, να στοχάζομαι και να σκέφτομαι με τον ρωσικό τρόπο, να τραγουδώ και να μιλώ στα ρωσικά», είπε ο Βλαντίμιρ Πούτιν στις 30 Σεπτεμβρίου.

• Διαβάστε επίσης: Μήνυμα Μητσοτάκη σε Ερντογάν: Το «ΟΧΙ» αποτελεί την εθνική μας θέση σε κάθε επιβουλή

Η φράση, σημειώνει το Al Jazeera, ήταν αν μη τι άλλο ταιριαστή: με τη συγκεκριμένη ομιλία, ο Πούτιν ανακοίνωνε την προσάρτηση τεσσάρων ουκρανικών περιοχών, σε μια προσπάθεια να συσπειρώσει τους Ρώσους υπέρ ενός ατυχούς πολέμου.

Επί σειρά ετών, ο Πούτιν έχει παραπέμψει σε φράσεις του Ιλίν, έχει εκδηλώσει τον θαυμασμό του για εκείνον και έχει αναφερθεί στο έργο του. Ο φιλόσφος γεννήθηκε στην τσαρική Ρωσία το 1883 και πέθανε στην Ελβετία το 1954.

Ο Ιλίν και η Ουκρανία

Αυτό που ο ρώσος πρόεδρος αποφεύγει να αναφέρει, είναι ποιες ήταν οι πολιτικές πεποιθήσεις και οι ιδεολογικές κατευθύνσεις του Ιλίν.

Ορισμένοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι το έργο του Ιλίν αποτέλεσε έμπνευση για τον Πούτιν, όταν αποφάσιζε να μεταμορφώσει τη ρωσική δημοκρατία, μετά το τέλος της περιόδου της Περεστρόικα, εισάγοντας έναν μαχητικό νεοσυντηρητισμό που τελικά είχε ως αποτέλεσμα τον πιο αιματηρό πόλεμο σε ευρωπαϊκό έδαφος στη διάρκεια του 21^ου αιώνα.

«Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ότι ο Πούτιν θαυμάζει το έργο και τις ιδέες του Ιλίν», λέει στο Al Jazeera η Γιοσίκο Χερέρα, καθηγήτρια πολιτικών επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν-Μάντισον, η οποία έχει μελετήσει τόσο το έργο του φιλοσόφου, όσο και την επιρροή του στο τρέχον αφήγημα του Κρεμλίνου.

«Υπάρχουν αρκετά στοιχεία στο έργο του Ιλίν που θα μπορούσαν να γοητεύσουν τον Πούτιν, όπως η έμφαση στο ισχυρό κράτος, τον αυταρχισμό και τον ρωσικό εθνικισμό», εξηγεί.

Επιπλέον, το γεγονός ότι και ο Ιλίν απέρριπτε πλήρως την άποψη ότι η Ουκρανία θα έπρεπε να αποτελεί ανεξάρτητο κράτος, με πολιτική ή και πολιτισμική αυτονομία, επιτρέπει στον Πούτιν να δικαιολογεί τον συνεχιζόμενο πόλεμο.

«Κάτι που έχει σημασία στη διάρκεια των τελευταίων ετών, είναι οι αντι-ουκρανικές απόψεις του Ιλίν… επειδή η απόρριψη της ύπαρξης του ουκρανικού έθνους και του δικαιώματός του στην εθνική κυριαρχία αποτελεί τη βάση για τον πόλεμο του Πούτιν», υποστηρίζει.

«Υγιής» φασισμός

Πριν από έναν ακριβώς αιώνα, το 1922, μπολσεβίκοι δικαστές καταδίκασαν σε θάνατο τον Ιλίν, παθιασμένο αντικομμουνιστή και μελετητή της γερμανικής φιλοσοφίας.

Η καταδίκη του ήρθε έπειτα από έξι συλλήψεις, όμως ακυρώθηκε από τον ιδρυτή της Σοβιετικής Ένωσης, Βλαντίμιρ Λένιν, που είχε μελετήσει το βιβλίο του Ιλίν για τον Χέγκελ και το οποίο θεωρείται μέχρι και σήμερα ρηξικέλευθο.

Κάπως έτσι, ο Ιλίν βρέθηκε στο «πλοίο των φιλοσόφων» που εγκατέλειψε τη Ρωσία με 140 εξόριστους διανοούμενους. Όπως και δεκάδες χιλιάδες άλλοι ρώσοι πρόσφυγες, εγκαταστάθηκε στο Βερολίνο.

Εκεί μετατράπηκε σε σκληρό ιδεολόγο του μοναρχικού Λευκού Κινήματος – μιας χαλαρής οργάνωσης αντικομμουνιστικών δυνάμεων. Μάλιστα, ήταν και ο επιμελητής του περιοδικού Bell που υποστήριζε τις απόψεις του κινήματος αυτού.

Έπειτα από ένα ταξίδι στην Ιταλία το 1925, ο Ιλίν μετατράπηκε σε υποστηρικτή της φασιστικής ιδεολογίας του Μπενίτο Μουσολίνι, αποκαλώντας την «ένα υγιές φαινόμενο ενώπιον της προέλασης του Αριστερού χάους».

Ζήλια για τον φασισμό

Για την ακρίβεια, ο Ιλίν είχε εκφράσει τη ζήλια του που ήταν οι Ιταλοί και όχι οι Ρώσοι που εφηύραν τον φασισμό, ο οποίος λίγο αργότερα θα ενέπνεε τους γερμανούς Ναζί.

«Ο Ιλίν ήταν εξαιρετικά απογοητευμένος από το γεγονός ότι οι ιδέες του φασισμού δεν γεννήθηκαν ούτε στη Ρωσία, ούτε μεταξύ των προσφύγων του Λευκού Κινήματος, για τους οποίους τις θεωρούσε φυσικές», έγραφε τον Ιούλιο στο Radio Free Europe/Radio Liberty ο συγγραφέας Σεργκέι Ταρσέφσκι.

Το 1933, ο Ιλίν χαιρέτισε την άνοδο του Αδόλφου Χίτλερ στη γερμανική εξουσία, καθώς θεωρούσε ότι μέσα από αυτή η Γερμανία προστατεύτηκε από τη μετατροπή της σε ένα προ-σοβιετικό κράτος.

«Τι έκανε ο Χίτλερ; Ανέκοψε την πορεία της μπολσεβικοποίησης της Γερμανίας και έκανε τη μεγαλύτερη χάρη σε όλη την Ευρώπη».

Από τη θεωρία στη πράξη

Και παρόλο που κατέληξε να διαχωρίζει τη θέση του από τους Ναζί και να μεταναστεύει εκ νέου στην Ελβετία, οι απόψεις του για τον φασισμό παρέμειναν σταθερές.

«Ο ιταλικός φασισμός εξέφρασε με τον δικό του, ρωμαϊκό τρόπο τα πράγματα που η Ρωσία παρατηρούσε επί αιώνες», έγραψε το 1948.

Ακόμη και στα ερείπια της μεταπολεμικής Ευρώπης, ο Ιλίν θεωρούσε πως, με ορισμένες διορθώσεις όπως η προσθήκη της ορθόδοξης χριστιανικής πίστης, ο φασισμός ήταν η μοναδική ιδεολογία που θα μπορούσε να ταιριάξει στη Ρωσία μετά την πτώση του κομμουνισμού, η οποία υπέθετε ότι θα ερχόταν.

Ο Ιλίν υποστήριζε ότι η μετακομμουνιστική Ρωσία θα έπρεπε να διοικείται από έναν παντοδύναμο ηγέτη, που θα έχαιρε άκρατου θαυμασμού, και ο οποίος θα είχε τον έλεγχο ενός πολύ συγκεντρωτικού κράτους, στο πλαίσιο του οποίου οι εκλογές απλώς θα επιβεβαίωναν με τελετουργικό τρόπο την αφοσίωση του λαού στον ηγέτη του.

Τα πραγματικά αποτελέσματα των εκλογών δεν είχαν σημασία, κατά τη γνώμη του Ιλίν.

«Πρέπει να απορρίψουμε την τυφλή πίστη στον αριθμό των ψήφων και την πολιτική του σημασία», έγραφε.

Οι απόψεις του έρχονταν σε πλήρη σύγκρουση με το επίσημο αφήγημα της ΕΣΣΔ, που είχε θρηνήσει 27 εκατ. ανθρώπους κατά την εισβολή της ναζιστικής Γερμανίας και των συμμάχων της.

Πάνω από τρεις δεκαετίες μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, κεντρικό ιδεολόγημα της Μόσχας παραμένει η ρωσική νίκη επί των Ναζί.

Όμως, τονίζει το Al Jazeera, αυτό δεν σημαίνει ότι ο Πούτιν δεν συμπαθεί τις απόψεις τους.

Οι έπαινοι του Πούτιν

«Ξέρετε, δεν ήθελα να πω ότι ήταν μόνο ο Ιβάν Ιλίν», είχε αναφέρει σε πολιτικό forum το 2021 ο ρώσος πρόεδρος, απαντώντας σε μια ερώτηση για τους θεωρητικούς που τον έχουν επηρεάσει.

«Όμως διάβασα Ιλίν, εξακολουθώ να το κάνω καμιά φορά. Έχω τα βιβλία του στα ράφια μου».

Λέγεται ότι ο Πούτιν γοητεύτηκε από το έργο του Ιλίν στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν υπηρετούσε ως πράκτορας της KGB στην Ανατολική Γερμανία.

Οι Σοβιετικοί είχαν απαγορεύσει τα γραπτά του Ιλίν και άλλων πολιτικών προσφύγων, ενώ ο μέσος σοβιετικός πολίτης θα μπορούσε να καταλήξει στη φυλακή για πολύ καιρό, αν διαπιστωνόταν ότι είχε τα βιβλία του στην κατοχή του.

Οι πράκτορες της KGB είχαν δικαίωμα να διαβάσουν απαγορευμένα έργα, όμως το ενδιαφέρον του Πούτιν για τον Ιλίν ήταν κάθε άλλο παρά συνηθισμένο για τον κλάδο του.

«Τα περισσότερα απαγορευμένα έργα που διαβάζαμε ήταν υπέρ της Δημοκρατίας», θυμάται ο Γκενάντι Γκουντκόφ, εξόριστος ηγέτης της αντιπολίτευσης και πρώην πράκτορας της KGB – και αργότερα της Ομοσπονδιακής Υπηρεσίας Ασφαλείας που τη διαδέχθηκε.

Ποιοι άλλοι επηρέασαν τον ρώσο ηγέτη;

Ο Ιλίν, όμως, δεν ήταν σε καμία περίπτωση η μοναδική επιρροή για τη σκέψη του Πούτιν.

«Νομίζω ότι μπορεί κανείς να βρει ακραίες απόψεις στο έργο του Ιλίν και να συνδέσει ορισμένα από τα γραπτά του με τον Πούτιν, αλλά δεν είμαι σίγουρη αν ο Πούτιν έχει επηρεαστεί ακριβώς από τον Ιλίν ή αν τον χρησιμοποιεί για να ενισχύσει ορισμένες από τις δικές του δικτατορικές φαντασιώσεις», λέει η Χερέρα.

Άλλωστε, ο Πούτιν αγαπά τις αναφορές σε διανοητές, από τον Μαχάτμα Γκάντι και τον Λέοντα Τολστόι, μέχρι τον Αβραάμ Λίνκολν.

Συχνά παραπέμπει στον Πιοτρ Στολίπιν, έναν τσαρικό πρωθυπουργό που πραγματοποίησε σαρωτικές οικονομικές μεταρρυθμίσεις τον καιρό που ο Ιλίν ήταν ακόμη νέος, χωρίς να διστάσει να κάνει χρήση βίας για να καταπιέσει το επαναστατικό κίνημα στη Ρωσία.

Ο Πούτιν πιστεύει επίσης στις ανορθόδοξες θεωρίες του ιστορικού Λεβ Γκουμίλεφ, που ισχυριζόταν ότι οι πολιτισμοί ακμάζουν και παρακμάζουν εξαιτίας «βιο-κοσμικών» μεταλλάξεων.

Όμως στη Ρωσία του σήμερα, η φιγούρα του Ιλίν παραμένει ασαφής.

Το 2005, στην αρχή της δεύτερης προεδρικής του θητείας, ο Πούτιν φρόντισε για τη μεταφορά της σορού του Ιλίν.

Τα οστά του μεταφέρθηκαν στο αρχαίο Μοναστήρι Σρετένσκι στη Μόσχα, κοντά στο μαυσωλείο της Κόκκινης Πλατείας, όπου εξακολουθεί να εκτίθεται η ταριχευμένη σορός του Λένιν.

Ένα χρόνο αργότερα, ο Πούτιν μετέφερε στη Ρωσία από τις ΗΠΑ ολόκληρο το αρχείο του Ιλίν, που συμπεριλάμβανε χειρόγραφα και τα ημερολόγιά του.

Το 2009, ο Πούτιν κατέθεσε μπουκέτο με κόκκινα τριαντάφυλλα στον νέο τάφο από γρανίτη του Ίλιν, τον οποίο κατασκεύασε με προσωπικά έξοδα.

Ο ρώσος πρόεδρος συνοδευόταν από τον θεωρούμενο ως πνευματικό του, Αρχιμανδρίτη Τιχόν, έναν σκληροπυρηνικό εθνικιστή μοναρχικό που έχει ασκήσει πιέσεις για την αποποινικοποίηση της ενδοοικογενειακής βίας.

Παρά την έντονη βροχόπτωση, οι δυο τους πέρασαν αρκετή ώρα στο σημείο.

Χάρη στον Πούτιν, ο Ιλίν έγινε «της μόδας» στα σαλόνια της πολιτικής και πνευματιστικής εξουσίας.

Το 2007, ο μελλοντικός πρόεδρος και πρωθυπουργός, Ντμίτρι Μεντβέντεφ προλόγισε την επανέκδοση δυο έργων του φιλοσόφου.

Το σύνολο των 10.000 αντιτύπων δωρίστηκαν σε βιβλιοθήκες σε ολόκληρη τη ρωσική επικράτεια.

Η επανέκδοση παρέλειψε τα έργα του Ιλίν για τον φασισμό.

Ο πατριάρχης Ρωσίας Κύριλλος, ο ΥΠΕΞ Σεργκέι Λαβρόφ και ο πρώην ιδεολόγος του Πούτιν, Βλαντισλάβ Σουρκόφ, έχουν αναφέρει συχνά φράσεις του Ιλίν σε ομιλίες και γραπτά τους.

Σύμφωνα με την καθημερινή εφημερίδα Kommersant, το 2014 το Κρεμλίνο συμβούλευσε σημαντικούς αξιωματούχους και μέλους του κυβερνώντος κόμματος Ενωμένη Ρωσία, να διαβάσουν το έργο του Ιλίν «Τα Καθήκοντά μας».

Ελέγχοντας τα κριτήρια

Ο Πούτιν στηριζόταν όλο και περισσότερο τις πολιτικές ιδέες του Ιλίν για να αναμορφώσει το ρωσικό πολιτικό σκηνικό – αλλά και για να αποσπάσει κομμάτια της Ουκρανίας, σύμφωνα με διακεκριμένο αμερικανό ειδικό των αυταρχικών ιδεολογιών.λ

«Ο Πούτιν στηρίζεται στην αυθεντία του Ιλίν σε κάθε σημείο καμπής για τη ρωσική πολιτική – από την επιστροφή του στην εξουσία το 2012, μέχρι την απόφασή του να εμπλακεί στα εσωτερικά ζητήματα της Ουκρανίας το 2013 και την προσάρτηση ουκρανικών εδαφών το 2014», έγραφε το 2016 ο Τίμοθι Σνάιντερ, καθηγητής ιστορίας στο Γέιλ.

Ταυτόχρονα, το Κρεμλίνο χαρακτηρίζει «φασίστες» τους εχθρούς της Ρωσίας, πραγματικούς και μη.

Τα ελεγχόμενα από το Κρεμλίνο ΜΜΕ παρουσιάζουν την Ουκρανία ως φασιστικό κράτος ή προπύργιο του ναζισμού που διαπράττει γενοκτονία εις βάρος των ρωσόφωνων Ουκρανών.

«Η Ρωσία είναι φασιστική»

Λίγο μετά την έναρξη της εισβολής, ο Σνάιντερ δημοσίευσε άρθρο με τίτλο «Πρέπει να το πούμε. Η Ρωσία είναι φασιστική».

Κατά τη γνώμη του, η χώρα που διοικείται από τον Πούτιν εδώ και 22 χρόνια, πληροί τις περισσότερες προδιαγραφές που απαιτούνται, σύμφωνα με τους ιστορικούς, για να χαρακτηριστεί φασιστικό κράτος.

«Χαρακτηρίζεται από προσωπολατρεία, προς έναν και μόνο ηγέτη, τον Βλαντίμιρ Πούτιν, αλλά και από “λατρεία των νεκρών” του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Διαθέτει μυθολογία για μια περασμένη χρυσή εποχή αυτοκρατορικού μεγαλείου, που πρέπει να αποκατασταθεί από έναν πόλεμο ιαματικής βίας – τον δολοφονικό πόλεμο στην Ουκρανία», ισχυρίστηκε.

«Ένας χρονοταξιδιώτης από τη δεκαετία του ’30, δεν θα δυσκολευόταν να αναγνωρίσει το καθεστώς του Πούτιν ως φασιστικό», συνέχισε.

Άλλοι επιστήμονες διαφωνούν μαζί του.

«Ο Σνάιντερ έχει άδικο», λέει ο Νικολάι Μιτρόχιν, ρώσος ερευνητής στο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Βρέμης, μιλώντας στο Al Jazeera.

Η Ρωσία δεν ανταποκρίνεται στα κριτήρια ενός φασιστικού κράτους. Δεν υπάρχει ιδεολογικό κόμμα, ούτε εξωφρενική λατρεία του ηγέτη, αλλά ούτε και ένα επαναστατικό νέο καθεστώς που αντιπαραβάλλεται με το προηγούμενο.

Στην πραγματικότητα στη Ρωσία «υπάρχει ένα επιθετικό, ιμπεριαλιστικό, αυταρχικό κράτος, με μια κυβερνώσα χούντα», υποστηρίζει.

Ορισμένοι παρατηρητές, ωστόσο, συγκρίνουν ήδη τη ρωσική οικονομία με εκείνη της φασιστικής Ιταλίας.

Και οι δυο επιχείρησαν να δημιουργήσουν έναν ημικρατικό καπιταλισμό, πόνταραν στις μεγάλες επιχειρήσεις, αναβάθμισαν τον ρόλο του κράτους στη διανομή των πόρων και στηρίχτηκαν στην εξαγορά της αφοσίωσης του εκλογικού σώματος με κοινωνικά προγράμματα και έργα υποδομής, ισχυρίζεται ο αναλυτής Αλεξέι Κούσχ από το Κίεβο.

«Είναι ένας αυθεντικός ρωσικός νεοφασισμός», λέει στο Al Jazeera.

«Μας έκλεψε την ιδεολογία»

Η στροφή του Πούτιν προς το νεοσυντηρητικό εθνικισμό έγινε σαφής το 2012.

Ήρθε έπειτα από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις στη μετασοβιετική ιστορία της Ρωσίας, όταν εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες διαμαρτυρήθηκαν κατά τη νοθεία στις εκλογές και την επιστροφή του Πούτιν στο Κρεμλίνο για την τρίτη προεδρική του θητεία.

Ακόμη πιο εμφανής έγινε έπειτα από την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, καθώς το Κρεμλίνο υιοθετούσε στοιχεία της ακροδεξιάς ατζέντας και άρχιζε να διαμορφώνει μια μαχητικά αντιδυτική ιδεολογία απομονωτισμού.

Οι… παλιοί ρώσοι εθνικιστές κάνουν λόγο για οικειοποίηση, έπειτα και από την βαριά καταστολή δεκάδων ακροδεξιών οργανώσεων που είχαν ξεπηδήσει στη δεκαετία του 2000.

«Η ρωσική κυβέρνηση σηκώνει το λάβαρο με τις ίδιες ιδέες που πολεμούσε μέχρι το 2014», λέει στο Al Jazeera ο Ρεξ, ένας από τους εξόριστους ακροδεξιούς ρώσους εθνικιστές που πολεμά στο πλευρό του ουκρανικού στρατού.

Ένας βρώμικος πόλεμος

Ο Ντμίτρι Μπίκοφ, ένας ρώσος διανοούμενος, θεωρεί πως η ιδεολογία του Κρεμλίνου είναι πλέον φασιστική και την αντιμετωπίζει ως την επιτομή της ηθικής κατάπτωσης ολόκληρης της ρωσικής κοινωνίας.

«Ο φασισμός δεν είναι ιδεολογική, αλλά ηθική κατάσταση. Έρχεται από την απογοήτευση, από τη λογική του δούλου, όταν οι άνθρωποι θεωρούν ότι υπήρξαν ηθικά ανεπαρκείς για καιρό και αποφασίζουν να εκδικηθούν για αυτό όλο τον πλανήτη», δήλωσε τον Απρίλιο στο Radio Liberty.

Οι βαναυσότητες που φέρονται να διέπραξαν οι ρώσοι στρατιώτες στην Ουκρανία, θυμίζουν τις τακτικές του «ολοκληρωτικού πολέμου» και της γενοκτονίας που εφάρμοζε ο Χίτλερ, αναφέρει το Al Jazeera.

Αρκετές φορές στη διάρκεια των τελευταίων οκτώ μηνών, ο Πούτιν διέταξε τον τυφλό βομβαρδισμό κατοικημένων περιοχών, από το Κίεβο μέχρι το Χάρκοβο και τη Μαριούπολη.

Κοιτώντας προς το μέλλον, η καταστροφή κρίσιμων υποδομών θα αφήσει εκατομμύρια Ουκρανούς χωρίς θέρμανση και ρεύμα στην καρδιά του χειμώνα.

Και καθώς οι ουκρανικές δυνάμεις χάνουν έδαφος στην Ουκρανία, ορισμένες προσωπικότητες του Κρεμλίνου περιγράφουν τον πόλεμοι ως υπαρξιακή αναμέτρηση με ολόκληρη τη Δύση.

Η Δύση θέλει να «εξαφανίσει τη Ρωσία ως ανεξάρτητο, κυρίαρχο κράτος», υποστήριξε ο Σεργκέι Κιριένκο, πρώην πρωθυπουργός και νυν αντιπρόεδρος της κυβέρνησης του Κρεμλίνου στο Tass την Κυριακή.

Τα λόγια του θυμίζουν και πάλι τον Ιλίν, που έγραφε ότι αν η Ουκρανία ανεξαρτητοποιηθεί από τη Ρωσία «θα μετατραπεί σε πηγή εμφύλιων και διεθνών πολέμων επί σειρά αιώνων».

Πηγή: Al Jazeera