Βλαντίμιρ Πούτιν: Πώς η Ημέρα της Νίκης ταυτίστηκε με τη ρωσική ταυτότητα

Στις πόλεις της Ρωσίας το πρωί της Δευτέρας, 9 Μαΐου, άρματα μάχης και φορτηγά με πυραύλους θα «γρυλίζουν» στους κεντρικούς δρόμους. Στρατιώτες θα παρελάσουν σε κεντρικές πλατείες. Μαχητικά αεροσκάφη θα «βρυχώνται» πάνω από τα κεφάλια τους.

Η Ημέρα της Νίκης, όταν οι Ρώσοι γιορτάζουν το σημείο λήξης αυτού που εξακολουθούν να αποκαλούν «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο» το 1945, έχει γίνει σταδιακά το επίκεντρο της αντίληψης του Βλαντίμιρ Πούτιν για τη ρωσική ταυτότητα, κατά τη διάρκεια των δύο δεκαετιών που βρίσκεται στην εξουσία, γράφει ο Guardian.

Φέτος, καθώς η επίθεση του ρωσικού στρατού στην Ουκρανία συνεχίζεται, η ημέρα έχει ιδιαίτερη απήχηση, με ορισμένους να αναμένουν μια δραματική ανακοίνωση από τον Πούτιν, είτε κηρύσσοντας τη νίκη στην Ουκρανία, είτε αυξάνοντας περαιτέρω το διακύβευμα.

Σε όλη τη Ρωσία, ορισμένες οικογένειες θα θυμηθούν σιωπηλά τους προγόνους που έδωσαν τη ζωή τους στον αγώνα κατά του ναζισμού ή θα κάνουν πρόποση στους λίγους βετεράνους που είναι ακόμη ζωντανοί. Άλλες θα ακολουθήσουν μια πιο πομπώδη προσέγγιση σύμφωνα με τα επίσημα μηνύματα, προσθέτοντας ίσως έναν πύργο από χαρτί στο καροτσάκι του παιδιού τους, για να μοιάζει με τανκ ή γράφοντας «Στο Βερολίνο» στα αυτοκίνητά τους.

Ένα πιο δυσοίωνο σύνθημα, που έχει αποκτήσει δημοτικότητα τα τελευταία χρόνια για την Ημέρα της Νίκης, είναι το «Μπορούμε να το ξανακάνουμε».

Σύμφωνα με τα ρωσικά κρατικά μηνύματα, αυτό ακριβώς κάνει η Ρωσία στην Ουκρανία από την ημέρα της εισβολής, στις 24 Φεβρουαρίου. Από την αρχή, το Κρεμλίνο χρησιμοποίησε τη γλώσσα και τις εικόνες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου για να περιγράψει την επίθεση στη γειτονική της χώρα.

Ο Πούτιν, όταν ξεκίνησε την εισβολή, περιέγραψε έναν από τους κύριους στόχους της ως την «αποναζιστικοποίηση» της χώρας. Στα μέσα Μαρτίου, όταν απευθύνθηκε σε ένα πλήθος που κυμάτιζε σημαίες στο στάδιο Λουζνίκι της Μόσχας, τα πανό υποσχέθηκαν έναν «κόσμο χωρίς φασισμό». Οι στρατιώτες του φορούν συχνά την πορτοκαλί-μαύρη κορδέλα του Αγίου Γεωργίου, η οποία έχει γίνει το σύμβολο τόσο της νίκης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όσο και του πολέμου στην Ουκρανία.

Πολλοί βλέπουν αυτή τη συζήτηση για «αποναζιστικοποίηση» ως καθαρή προπαγάνδα. Σίγουρα, έχουν προσφερθεί και άλλες πειστικές εξηγήσεις για την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία: ο φόβος για την επέκταση του ΝΑΤΟ, η μετα-ιμπεριαλιστική περιφρόνηση για την ουκρανική γλώσσα και κουλτούρα και ένας απομονωμένος ηγέτης, που πέρασε την πανδημία σε ένα καταφύγιο, αναλογιζόμενος την κληρονομιά του.

Αλλά η ρητορική της νίκης και της καταπολέμησης των Ναζί, η οποία σταδιακά διαστραβλώθηκε περισσότερο τις τελευταίες δύο δεκαετίες, παίζει επίσης ρόλο.

Βέβαια, χρειάζεται να έχει κανείς μια ιδιαίτερη νοοτροπία για να βλέπει τον επεκτατικό πόλεμο της Ρωσίας, με τις εκτελέσεις, τη στοχοποίηση αμάχων, τα στρατόπεδα και την καταπίεση των αντιφρονούντων στο εσωτερικό, και παρ’ όλα αυτά να καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι Ουκρανοί είναι οι Ναζί.

Αλλά ήδη εδώ και μερικά χρόνια, η λατρεία της νίκης αναφέρεται από τους κριτικούς ως «pobedobesie», ένα υποτιμητικό παιχνίδι με τις ρωσικές λέξεις για τη νίκη και τον σκοταδισμό – «victorymania» είναι μια κατά προσέγγιση αγγλική μετάφραση (μανία για νίκη).

Καθώς η «pobedobesie» συνεχιζόταν χρόνο με το χρόνο, το φαινόμενο πήρε μορφές όλο και πιο γκροτέσκες: σχολεία έδιναν παραστάσεις στις οποίες τα παιδιά ντύνονταν σοβιετικοί στρατιώτες – άνθρωποι που παρίσταναν τους αιχμάλωτους Ναζί παρέλασαν στους δρόμους.

Όλο και περισσότεροι αντίπαλοι της σύγχρονης Ρωσίας στιγματίζονταν ως Ναζί, νεοναζί ή συνεργοί των Ναζί.

Αυτές τις μέρες, σχεδόν κάθε συνέντευξη Ρώσου αξιωματούχου για τα τρέχοντα γεγονότα θα περιέχει αναφορές στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το υπουργείο Εξωτερικών κάνει σχεδόν καθημερινά tweets για τη σύγκρουση. Το έμπιστο «γεράκι» του Πούτιν, Νικολάι Πατρούσεφ, κατηγόρησε πρόσφατα τη Δύση για την άνοδο του Χίτλερ και πρότεινε ότι ο σημερινός δυτικός κόσμος – και οι ουκρανικές «μαριονέτες» τους – είναι οι πραγματικοί κληρονόμοι των Ναζί.

«Δεν πρέπει να ξεγελιέστε από την αγγλοσαξονική αξιοπρέπεια. Ακόμη και ένα σφιχτοραμμένο κοστούμι δεν μπορεί να κρύψει το μίσος, τον θυμό και την απανθρωπιά», είπε οργισμένα.

Στις σύγχρονες ρωσικές αναφορές για τη σοβιετική πολεμική προσπάθεια, τα ενοχλητικά στοιχεία, όπως το ναζιστικό-σοβιετικό σύμφωνο μη επίθεσης του 1939 και ο επακόλουθος τεμαχισμός της Ευρώπης, ή οι εσωτερικές εκτοπίσεις ολόκληρων εθνοτικών ομάδων από το καθεστώς του Στάλιν κατά τη διάρκεια του πολέμου, αγνοούνται σιωπηλά.

Η εικόνα των Ναζί έχει επίσης γίνει όλο και πιο θολή. Τα ρωσικά εγχειρίδια ιστορίας μιλούν ελάχιστα για την πολιτική του Χίτλερ, την άνοδό του στην εξουσία, τον αντισημιτισμό του ή το Ολοκαύτωμα. Αντ’ αυτού, το κύριο χαρακτηριστικό των Ναζί είναι ότι επιτέθηκαν στη Σοβιετική Ένωση.

Με αυτή τη λογική, όλοι όσοι απειλούν τη σύγχρονη Ρωσία είναι επίσης Ναζί…

Η διαδικασία αυτή εξελίχθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια των πολλών ετών διακυβέρνησης του Πούτιν. Το 2000, η Ημέρα της Νίκης ήρθε μόλις δύο ημέρες μετά την ορκωμοσία του Πούτιν ως προέδρου για πρώτη φορά. Απευθυνόμενος σε μια ομάδα βετεράνων, ο νέος ηγέτης της Ρωσίας εξήγησε τη σημασία της ιστορικής νίκης: «Μέσω υμών, συνηθίσαμε να είμαστε νικητές. Αυτό μπήκε στο αίμα μας. Δεν ήταν υπεύθυνο μόνο για τις στρατιωτικές νίκες, αλλά θα βοηθήσει επίσης τη γενιά μας σε ειρηνικούς καιρούς, θα μας βοηθήσει να οικοδομήσουμε μια ισχυρή και ακμάζουσα χώρα».

Δεν υπήρχε σχεδόν καμία οικογένεια στη Ρωσία, η οποία να μην είχε συγγενείς που πολέμησαν στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ οι τεράστιες απώλειες που υπέστη η Σοβιετική Ένωση κατά τη νίκη της επί της Γερμανίας επισκιάζουν τις απώλειες όλων των άλλων συμμάχων μαζί. Αλλά η κληρονομιά της νίκης στον πόλεμο και η ομιλία του Πούτιν ότι είμαστε «νικητές» ήταν επίσης ένα σπάνιο ιστορικό φωτεινό σημείο, για έναν πληθυσμό που είχε τραυματιστεί από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και το οικονομικό χάος της δεκαετίας του 1990.

Φυσικά, η Ρωσία δεν είναι η μόνη χώρα που είναι παγιδευμένη στις αφηγήσεις της για τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Βρετανία έχει έναν πρωθυπουργό, που καταβάλλει – επί του παρόντος – μια διαφανή και σε μεγάλο βαθμό ανεπιτυχή προσπάθεια να διοχετεύσει το πνεύμα του Ουίνστον Τσόρτσιλ, ενώ η κυβέρνηση της Πολωνίας εργάζεται μανιωδώς για να ελαχιστοποιήσει τις περιπτώσεις της πολωνικής συνενοχής στο Ολοκαύτωμα.

Η απροθυμία της Γερμανίας να παράσχει όπλα στην Ουκρανία αποδίδεται ευρέως σε ένα αίσθημα ιστορικής ενοχής για το ναζιστικό παρελθόν της χώρας και, σε ορισμένα μέρη της Ουκρανίας, πολλοί άνθρωποι είναι πράγματι απρόθυμοι να εξετάσουν τη συνενοχή των Ουκρανών εθνικιστών σε εγκλήματα κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Αλλά τόσο το επίπεδο της διαστρέβλωσης, όσο και η διεισδυτικότητα του λόγου στη Ρωσία, δεν συγκρίνονται με καμία άλλη χώρα στη σύγχρονη Ευρώπη. Σταδιακά, η Ημέρα της Νίκης εορτάζεται λιγότερο για την ανάμνηση του παρελθόντος και περισσότερο για την προβολή της ισχύος της νέας Ρωσίας του Πούτιν.

Το 2008, η παρέλαση της Ημέρας της Νίκης παρουσίασε βαρύ οπλισμό για πρώτη φορά μετά τη σοβιετική κατάρρευση. Τρεις μήνες αργότερα, η Ρωσία εισέβαλε στη Γεωργία.

Η διαδικασία επιταχύνθηκε το 2014, όταν η μηχανή προπαγάνδας της Ρωσίας άρχισε να ισχυρίζεται ότι πολεμούσε πραγματικούς Ναζί στην Ουκρανία, εστιάζοντας σε μία μειοψηφία μαχητών που είχαν ακροδεξιές απόψεις.

Ο τραγικός θάνατος 48 ανθρώπων, κυρίως φιλορώσων, σε πυρκαγιά στην Οδησσό το Μάιο του 2014, αναβαθμίστηκε από τη ρωσική τηλεόραση από έγκλημα σε προμελετημένη φασιστική σφαγή.

Όταν ο Σεργκέι Αξιόνοφ, ο διορισμένος από το Κρεμλίνο ηγέτης-μαριονέτα της Κριμαίας, εμφανίστηκε στη σκηνή σε μια συγκέντρωση στην Κόκκινη Πλατεία, αμέσως μετά την προσάρτηση της χερσονήσου, φορούσε στο πέτο του την πορτοκαλί-μαύρη κορδέλα του Αγίου Γεωργίου, αντί για το ρωσικό τρίχρωμο. Μίλησε για τη διάσωση της χερσονήσου από σφαγές από υποθετικές ορδές Ουκρανών φασιστών.

«Μόνο οι Ρώσοι είναι ικανοί να θυσιαστούν για να σώσουν την ανθρωπότητα, όπως ακριβώς έκανε ο Ιησούς», δήλωσε ένας ιεροψάλτης κατά τη διάρκεια μιας ξενάγησης στον Καθεδρικό Ναό το 2020.

Δίπλα στο ναό υπάρχει ένα ολοκαίνουργιο μουσείο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια ξεναγός, ονόματι Βικτόρια, κινήθηκε γρήγορα μέσα στις αίθουσες, μιλώντας για σοβιετικά κατορθώματα και θυσίες. Οι καθηλωτικές οθόνες και οι δυνατοί κρότοι δημιούργησαν ένα εντυπωσιακό αποτέλεσμα, αλλά η αίσθηση έμοιαζε περισσότερο σαν να βρίσκεσαι μέσα σε ένα ηλεκτρονικό παιχνίδι, παρά με μια εκπαιδευτική εμπειρία.

Υπήρχε σχεδόν παντελής έλλειψη πλαισίου τόσο για τα δυσάρεστα στοιχεία του σταλινικού πολιτικού συστήματος, όσο και για τους Ναζί. Το Ολοκαύτωμα αναφερόταν ελάχιστα, και όταν αναφερόταν, το ενέτασσε στη γενική σοβιετική πολεμική προσπάθεια.

«Ο Χίτλερ ήθελε να καταστρέψει τα δύο τρίτα όλων των Σλάβων, χρησιμοποιώντας στρατόπεδα συγκέντρωσης, και το πιο διάσημο από αυτά ήταν το Άουσβιτς», είπε η Βικτόρια. Ερωτηθείσα γιατί δεν έγινε ειδική αναφορά στο Ολοκαύτωμα, απάντησε: «Αποφασίσαμε να τα βάλουμε όλα μαζί, γιατί δεν πρέπει να διαχωρίζουμε τα θύματα ανάλογα με την εθνικότητα».

Μέχρι τότε, η έννοια «Ναζί» στον ρωσικό λόγο είχε απογυμνωθεί από κάθε πλαίσιο, εκτός από την επίθεση του 1941 στη Σοβιετική Ένωση. Και με τη ρωσική τηλεόραση να διακινεί μια ατελείωτη «δίαιτα» τρομολαγνείας για τα δυτικά σχέδια κατά της Ρωσίας, δεν αποτελεί ένα τεράστιο άλμα της φαντασίας για πολλούς να μεταφέρουν την ίδια αφήγηση στα σημερινά γεγονότα.

Ο Ιβάν Φιοντόροφ, δήμαρχος της Μελιτόπολης, δήλωσε ότι όταν Ρώσοι στρατιώτες τον απήγαγαν το Μάρτιο, μερικές εβδομάδες μετά την κατάληψη της πόλης, ένας από τους λόγους που έδωσαν ήταν ότι οι βετεράνοι του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην Μελιτόπολη δεν έτυχαν σεβασμού και ξυλοκοπήθηκαν.

Ο Φιοντόροφ είπε πως προσπάθησε να εξηγήσει στους απαγωγείς του, ότι υπήρχαν 34 βετεράνοι που ζούσαν στη Μελιτόπολη, ότι τους γνώριζε όλους προσωπικά και ότι πήγε μαζί τους για να τιμήσει τη νίκη και την απελευθέρωση της Μελιτόπολης στις 23 Οκτωβρίου.

«Δεν μπόρεσα να τους καταλάβω. Απλώς επαναλάμβαναν συνεχώς τα ‘μάντρα’ τους, ήταν σαν ζόμπι», ανέφερε.

Αν η Ρωσία διοργανώσει παρέλαση νίκης στα απανθρακωμένα ερείπια της Μαριούπολης τη Δευτέρα, πολλοί που παρακολουθούν από την τηλεόραση στο σπίτι τους μπορεί πράγματι να πιστέψουν στην ιδέα ότι η πατρίδα τους «απελευθέρωσε» την πόλη από τους Ουκρανούς «Ναζί» και τους Αμερικανούς υποστηρικτές τους. Αλλά λίγοι εκτός της χώρας θα συμφωνήσουν, ακόμη και μεταξύ εκείνων που έβλεπαν με συμπάθεια τα μηνύματα του Κρεμλίνου πριν από τον Φεβρουάριο.

Από την πλευρά τους, οι Ουκρανοί απάντησαν στις κραυγές της Ρωσίας για «Ναζί», κρατώντας έναν καθρέφτη.

Ο Ζελένσκι, αντί να αρνηθεί τη σημασία ή τη σπουδαιότητα της σοβιετικής νίκης, προσπάθησε να αποσπάσει τον έλεγχο των συμβόλων και των θρύλων της από τους Ρώσους, αποκαλώντας το σημερινό Κρεμλίνο ως «ιδεολογικούς κληρονόμους των Ναζί».

Μέσω της επιθετικότητάς του, ο Πούτιν βοήθησε στη δημιουργία μιας ενιαίας εθνικής υπερηφάνειας στην Ουκρανία, μια χώρα που για τρεις δεκαετίες είχε πολλές ανταγωνιστικές ιδέες για την εθνική ταυτότητα και την Ιστορία. Τώρα, οι Ουκρανοί έχουν συσπειρωθεί γύρω από τη σημαία τους, όπως πολλοί Σοβιετικοί πολίτες πολέμησαν μέχρι θανάτου για να υπερασπιστούν τη χώρα τους, ακόμη και αν προηγουμένως είχαν αμφιβολίες για τους ηγέτες τους.

Οι Ρώσοι στρατιώτες αναφέρονται πλέον ευρέως στην Ουκρανία ως «Rashisty» (μείγμα των λέξεων «Ρώσοι» και «φασίστες»). Οι συνεργάτες τους, που συμφωνούν να δουλέψουν για τους Ρώσους, αποκαλούνται «Gauleiters», ο όρος για τους κορυφαίους αξιωματούχους των Ναζί στις κατεχόμενες περιοχές κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Και το Κίεβο είναι γεμάτο με αφίσες, που συγκρίνουν το 1941 και το 2022, δύο χρόνια κατά τα οποία η πόλη δέχτηκε επίθεση από μια κακόβουλη εξωτερική δύναμη.

Ο Ζελένσκι απένειμε τον τίτλο της «πόλης – ήρωα», ένα σοβιετικό έθιμο, σε μέρη που προέβαλαν την πιο συγκλονιστική αντίσταση στη ρωσική επίθεση. Ένα αμερικανικό πρόγραμμα βοήθειας ονομάστηκε «lend-lease», από το πρόγραμμα βοήθειας προς τη Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Εν ολίγοις, οι Ρώσοι έχουν γίνει οι «Ναζί», στη δική τους αφήγηση.

Οι ισχυρισμοί της Ρωσίας για το πώς πολεμά τους Ναζί στην Ουκρανία γίνονται όλο και πιο παράλογοι κάθε εβδομάδα, όπως αποδεικνύεται από τον ισχυρισμό του υπουργού Εξωτερικών, Σεργκέι Λαβρόφ, ότι ο Αδόλφος Χίτλερ είχε εβραϊκές ρίζες, όταν ρωτήθηκε πώς η Ουκρανία μπορεί να είναι ναζιστικό κράτος όταν ο πρόεδρός της είναι Εβραίος.

Στη συνέχεια, το υπουργείο Εξωτερικών σκλήρυνε τη ρητορική του, εκδίδοντας μια ανακοίνωση που περιγράφει λεπτομερώς «τραγικά παραδείγματα συνεργασίας μεταξύ Εβραίων και Ναζί», εξοργίζοντας στην πορεία το Ισραήλ, το οποίο μέχρι στιγμής ήταν σε μεγάλο βαθμό ουδέτερο στη σύγκρουση. Αρκετές ημέρες αργότερα, ο Πούτιν ζήτησε συγγνώμη από τον πρωθυπουργό του Ισραήλ, Ναφτάλι Μπένετ.

«Δεν έχω λόγια… Η ρωσική ηγεσία έχει ξεχάσει όλα τα μαθήματα του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου», δήλωσε ο Ζελένσκι, σχολιάζοντας τα λόγια του Λαβρόφ στο νυχτερινό βιντεοσκοπημένο μήνυμά του. «Ή ίσως δεν τα έμαθε ποτέ».