Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος: Μπορεί να αποτραπεί; Η κρίσιμη χρονιά του 1953, η MAD και το «κόκκινο τηλέφωνο» Ρωσίας – ΗΠΑ

Ο φόβος για ένα Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο συνεχίζει να υπάρχει. Όσο ο πόλεμος στην Ουκρανία συνεχίζεται, όσο πάνω στο τραπέζι βρίσκονται οι απειλές του Βλαντίμιρ Πούτιν για χρήση πυρηνικών όπλων, όσο το ΝΑΤΟ εμπλέκεται ακόμα περισσότερο στη σύγκρουση και η Δύση στέλνει όπλα ή επιβάλλει κυρώσεις στη Ρωσία, ο κίνδυνος για εξάπλωση της πολεμικής σύρραξης θα παραμένει.

Το Live Science, σε ένα ενδιαφέρον άρθρο του, αναρωτιέται αν μπορούμε να αποτρέψουμε ένα Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο και θυμίζει πώς έχει γίνει κάτι τέτοιο μέχρι τώρα.

Για να αποτρέψουν το ξέσπασμα του Τρίτου Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος θα μπορούσε να περιλαμβάνει τη χρήση πυρηνικών όπλων, οι υπερδυνάμεις του κόσμου έχουν αναπτύξει ένα σύστημα διπλωματίας και αποτροπής, σημειώνεται στο συγκεκριμένο άρθρο. Παρά ταύτα, από το 1945 και μετά διάφορες κρίσεις έχουν φέρει τις ΗΠΑ και τη Σοβιετική Ένωση (σήμερα τη Ρωσική Ομοσπονδία) κοντά σε μια τρίτη καταστροφική σύγκρουση.

Η κρίση των πυραύλων

Το φθινόπωρο του 1962 η κρίση των πυραύλων της Κούβας έφερε τις κυβερνήσεις των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης κοντά στο σημείο μιας πυρηνικής σύγκρουσης. Έκτοτε τόσο οι ΗΠΑ όσο και η ΕΣΣΔ, τώρα Ρωσία, διατηρούν άμεσους, συνεχείς διαύλους επικοινωνίας προκειμένου να αποφύγουν την τυχαία εκτόξευση πυρηνικών όπλων και την πρόκληση της παγκόσμιας καταστροφής του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου, σύμφωνα με την Πρωτοβουλία για την Πυρηνική Απειλή.

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος έληξε αμέσως μετά τη ρίψη πυρηνικών βομβών στη Χιροσίμα, η οποία επέφερε την πρώτη πιθανότητα πυρηνικού αφανισμού στην ιστορία της ανθρωπότητας. Η διάδοση των πυρηνικών όπλων έδωσε στη συνέχεια τη δυνατότητα ανταλλαγής ατομικών βομβών και αργότερα διηπειρωτικών βαλλιστικών πυραύλων (ICBM), σύμφωνα με τη National Park Service των ΗΠΑ ικανών να προκαλέσουν καταστροφή σε μαζική κλίμακα.

Η χρήση των ατομικών βομβών κατά των ιαπωνικών πόλεων της Χιροσίμα και του Ναγκασάκι που τερμάτισε τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στον Ειρηνικό το 1945 κατέδειξε τη φοβερή καταστροφική ικανότητα αυτών των όπλων. 

Η πρώτη πυρηνική δοκιμή της ΕΣΣΔ

Ωστόσο, η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων δεν επρόκειτο να παραμείνει αποκλειστικότητα των ΗΠΑ. Η Σοβιετική Ένωση πραγματοποίησε την πρώτη της πυρηνική δοκιμή στις 29 Αυγούστου 1949, σύμφωνα με τον Οργανισμό της Συνθήκης για τη Συνολική Απαγόρευση των Πυρηνικών Δοκιμών (CTBTO), μια μη κερδοσκοπική οργάνωση που συστάθηκε από τον ΟΗΕ για την παρακολούθηση και την επιβολή της συνθήκης του 1996 για την απαγόρευση των πυρηνικών δοκιμών.

Οι Σοβιετικοί δεν άργησαν να αναπτύξουν το δικό τους οπλοστάσιο πυρηνικών όπλων, δημιουργώντας την πιθανότητα μιας παγκόσμιας σύγκρουσης με τη χρήση δυνητικά καταστροφικών συνεπειών για τον κόσμο, σημειώνει το Live Science.

Οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση έφτασαν στα πρόθυρα πυρηνικού πολέμου κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων της Κούβας, το 1962, σύμφωνα με το Γραφείο του Ιστορικού (Office of the Historian). Μία από τις μεγάλες προκλήσεις που αντιμετώπισαν οι ηγέτες των δύο κρατών ήταν οι αργοί και αναξιόπιστοι δίαυλοι επικοινωνίας μεταξύ των δύο ηγετών, του προέδρου Τζον Φ. Κένεντι και του προέδρου Νικίτα Χρουστσόφ, σύμφωνα με δημοσίευμα στο Journal of Global Security Studies.

Δικλείδες ασφαλείας

Η δυνητικά καταστροφική έκβαση αυτής της κρίσης ανάγκασε τα δύο κράτη να δημιουργήσουν και να διατηρήσουν δικλείδες ασφαλείας για να αποτρέψουν τη λανθασμένη επικοινωνία και το ακούσιο ή αθέλητο ξέσπασμα του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου. 

Μία από αυτές τις εγγυήσεις είναι η τηλεφωνική γραμμή επικοινωνίας μεταξύ των πρωτευουσών των δύο χωρών, η οποία καθιερώθηκε τον Αύγουστο του 1963. Η εν λόγω τηλεφωνική γραμμή είχε ως στόχο να παρέχει «άμεση επικοινωνία μεταξύ του Λευκού Οίκου και του Κρεμλίνου», δήλωσε στο Live Science ο Ρότζερ Χέρμιστον, συγγραφέας του βιβλίου «Two Minutes to Midnight: 1953 – The Year of Living Dangerously» (Biteback Publishing, 2021) σε ένα e-mail.

Με την πάροδο των ετών τέθηκαν σε εφαρμογή πρόσθετες διασφαλίσεις, συμπεριλαμβανομένης της Συμφωνίας του 1971 σχετικά με τα μέτρα για τη μείωση του κινδύνου έκρηξης πυρηνικού πολέμου και της Συμφωνίας του 1972 για την πρόληψη περιστατικών στη θάλασσα.

Ήδη από το 1954, η σοβιετική κυβέρνηση πρότεινε την εφαρμογή εγγυήσεων κατά μιας τυχαίας πυρηνικής ανταλλαγής και σχεδόν μια δεκαετία αργότερα, στις 20 Ιουνίου 1963, η σοβιετική και η αμερικανική κυβέρνηση υπέγραψαν το Μνημόνιο Κατανόησης μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ένωσης Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών σχετικά με την εγκαθίδρυση μιας απευθείας σύνδεσης επικοινωνιών, σύμφωνα με το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών.

Πώς επικοινωνούν Μόσχα και Ουάσινγκτον

Η πρώτη τηλεφωνική γραμμή μεταξύ Μόσχας και Ουάσινγκτον χρησιμοποίησε εξοπλισμό τηλέτυπου που κατασκευάστηκε τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Σοβιετική Ένωση και στη συνέχεια ανταλλάχθηκε. Το κύκλωμα δρομολογήθηκε από την Ουάσινγκτον μέσω Λονδίνου, Κοπεγχάγης, Στοκχόλμης, Ελσίνκι και στη συνέχεια στη Μόσχα, ενώ μια εφεδρική ραδιοφωνική γραμμή συνέδεε τα σημεία προορισμού μέσω της Ταγγέρης, στο βορειοδυτικό Μαρόκο.

Στη δεκαετία του 1980, η τηλεφωνική γραμμή αναβαθμίστηκε με εξοπλισμό φαξ και το 2008 εφαρμόστηκε ασφαλής σύνδεση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μέσω υπολογιστή.

Σύμφωνα με τον Χέρμινστον, η τηλεφωνική γραμμή αποτελεί συμπλήρωμα μιας σειράς ευρύτερων εγγυήσεων που περιλαμβάνουν τη μείωση της ποσότητας των πυρηνικών όπλων που κυκλοφορούν και την ανάπτυξη συνθηκών όπως η Συνθήκη για τα Πυρηνικά Όπλα Ενδιάμεσου Βεληνεκούς (I.N.F.) το 1987, η Συνθήκη για τη Μείωση των Στρατηγικών Όπλων (S.T.A.R.T.) το 1991 και η Συνθήκη για τη Μείωση της Στρατηγικής Επίθεσης (S.O.R.T.) το 2002.

«Είναι ενδιαφέρον ότι στις 3 Ιανουαρίου 2022, οι πέντε μεγάλες πυρηνικές δυνάμεις – ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία, Γαλλία και Ηνωμένο Βασίλειο – υπέγραψαν κοινή δήλωση με την οποία δεσμεύονται να αποτρέψουν τον πυρηνικό πόλεμο και να αποφύγουν την κούρσα των εξοπλισμών», έγραψε ο Χέρμινστον.

1953: Η καθοριστική χρονιά

Σύμφωνα με τον ίδιο, η κούρσα πυρηνικών εξοπλισμών μεταξύ των υπερδυνάμεων του κόσμου ξεκίνησε το 1953 και προκάλεσε τη θέσπιση εγγυήσεων. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1950, η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων με πολύ μεγαλύτερη καταστροφική ικανότητα από τις πρώτες βόμβες βρισκόταν σε διάφορα στάδια έρευνας και ανάπτυξης, ιδίως η βόμβα υδρογόνου.

Το 1953 ήταν η χρονιά κατά την οποία ο κόσμος έκανε ένα επικίνδυνο βήμα μπροστά από την ατομική βόμβα στη νέα τρομακτική υπερβόμβα – μια θερμοπυρηνική εκρηκτική ύλη που βασίζεται στη σύντηξη του υδρογόνου, έως και χίλιες φορές πιο καταστροφική από τις βόμβες που κατέστρεψαν τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι», έγραψε ο Χέρμινστον.

«Δύο λεπτά πριν τα μεσάνυχτα»

«Οι Αμερικανοί είχαν κατασκευάσει το πρωτότυπο της βόμβας Η – με την κωδική ονομασία Ivy Mike – τον Νοέμβριο του 1952. Στη συνέχεια οι Ρώσοι δοκίμασαν με επιτυχία τη δική τους, με την κωδική ονομασία Joe-4, τον Αύγουστο του 1953. Ως αποτέλεσμα, το ρολόι της Ημέρας της Κρίσεως, αυτό το μέτρο του πόσο κοντά βρίσκεται ο κόσμος στον Αρμαγεδδώνα, μετακινήθηκε στα δύο λεπτά πριν από τα μεσάνυχτα, το πιο κοντινό που είχε βρεθεί σε επτά χρόνια Ψυχρού Πολέμου». 

«Αμοιβαία Εξασφαλισμένη Καταστροφή»

Η αύξηση των πυρηνικών αποθεμάτων των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης αύξησε τη σημασία της άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των υπερδυνάμεων, σύμφωνα με τον Χέρμινστον.

«Καθώς οι Σοβιετικοί αύξησαν το απόθεμά τους υπό τον (σ.σ. Λεονίντ) Μπρέζνιεφ, η ισοτιμία μεταξύ των δύο μεγάλων δυνάμεων ήρθε στα μέσα της δεκαετίας του ’70. Η φράση «Αμοιβαία Εξασφαλισμένη Καταστροφή» (M.A.D.) επινοήθηκε και δηλώθηκε για πρώτη φορά από τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Ρόμπερτ ΜακΝαμάρα στις αρχές της δεκαετίας του 1960».

Με απλά λόγια, η MAD υποστήριζε ότι ένα πυρηνικό χτύπημα από τη μία δύναμη θα προκαλούσε ένα αντίποινα από την άλλη, οδηγώντας στην καταστροφή και των δύο και, με τη σειρά του, σε ένα παγκόσμιο πυρηνικό ολοκαύτωμα.

«Μέχρι το 1962, τη χρονιά της κρίσης των πυραύλων της Κούβας, οι ΗΠΑ διέθεταν 25.540 πυρηνικές κεφαλές, οι Σοβιετικοί είχαν 3.356 και το Ηνωμένο Βασίλειο 211», έγραψε ο Χέρμινστον.

Σύμφωνα με τον ίδιο, τα αποθέματα πυρηνικών όπλων μεταξύ των παγκόσμιων δυνάμεων στο τέλος του 1953 ήταν τα εξής:

• ΗΠΑ: 1.169
• Σοβιετική Ένωση: 120
• Ηνωμένο Βασίλειο 1

Πόσες φορές έχει χτυπήσει το «κόκκινο τηλέφωνο»

Από την ίδρυσή της, η τηλεφωνική γραμμή Μόσχας – Ουάσινγκτον έχει χρησιμοποιηθεί αρκετές φορές, παρέχοντας αυτόν τον ζωτικό σύνδεσμο μεταξύ του Κρεμλίνου, του Λευκού Οίκου και του Πενταγώνου.

Η τηλεφωνική γραμμή, που μερικές φορές αναφέρεται ως «MOLINK» σύμφωνα με το αρχείο των New York Times, φέρεται να ενεργοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του Πολέμου των Έξι Ημερών του 1967, του ινδοπακιστανικού πολέμου του 1971, του πολέμου του Γιομ Κιπούρ του 1973, της τουρκικής εισβολής στην Κύπρο το 1974, της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν το 1979, της πρόσφατης ρωσικής στρατιωτικής επέμβασης στη Συρία και ίσως και σε άλλες περιπτώσεις.

Τι συμβαίνει στην Ουκρανία

Πρόσφατες αναφορές δείχνουν ότι τα στρατιωτικά ιδρύματα των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ρωσίας έχουν ανοίξει μια άμεση, τακτική γραμμή επικοινωνίας για να μετριάσουν την πιθανότητα μιας τυχαίας στρατιωτικής συνάντησης κατά τη διάρκεια των σημερινών ρωσικών επιχειρήσεων στην Ουκρανία, σύμφωνα με το αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών. 

Ένας ανώτερος αξιωματούχος των ΗΠΑ δήλωσε στο NBC News στις αρχές Μαρτίου 2022: «Το υπουργείο Άμυνας δημιούργησε πρόσφατα μια γραμμή αποσυγκέντρωσης με το ρωσικό υπουργείο Άμυνας την 1η Μαρτίου για τους σκοπούς της πρόληψης λανθασμένων υπολογισμών, στρατιωτικών επεισοδίων και κλιμάκωσης».

Μια τέτοια διασφάλιση είναι δικαιολογημένη, δεδομένης της εγγύτητας των ρωσικών δυνάμεων που επιχειρούν στην Ουκρανία στα σύνορα της Πολωνίας, της Ρουμανίας, της Ουγγαρίας και άλλων χωρών του ΝΑΤΟ.

Ο Χέρμινστον βλέπει την παρούσα ασταθή κατάσταση μέσα από τον φακό της ιστορίας. «Το 1953, οι πιο ανησυχητικές στιγμές ήρθαν μετά τον θάνατο του (σ.σ. Ιωσήφ) Στάλιν, με τον πόλεμο της Κορέας να μαίνεται ακόμη», εκτίμησε.

Εδραιωμένη και αναγνωρισμένη η MAD

«Υπήρχε αισιοδοξία ότι θα μπορούσαμε να εισέλθουμε σε μια νέα εποχή «αποκλιμάκωσης» με τους Σοβιετικούς, αλλά το πρόβλημα ήταν ότι κανείς δεν ήξερε πραγματικά τι σκέφτονταν οι διάδοχοί του στο Κρεμλίνο. Δύο εβδομάδες μετά την κηδεία του Στάλιν, η κατάρριψη ενός βρετανικού βομβαρδιστικού Lincoln από σοβιετικό μαχητικό MiG – σκοτώνοντας και τα έξι μέλη του πληρώματος – αποτέλεσε επικίνδυνη εστία ανάφλεξης.

Σήμερα, η MAD είναι εδραιωμένη και αναγνωρισμένη, οπότε η ανησυχητική ρητορική του Πούτιν θα παραμείνει ακριβώς αυτό – ρητορική. Επιτιθέμενος στη Δύση με πυρηνικά όπλα, θα προσκαλέσει την καταστροφή της ίδιας του της χώρας».

Μπορεί να αποτραπεί ο Τρίτος Παγκόσμιος Πόλεμος; Η σύνεση και η λογική, ίσως, θα επικρατήσουν, ενώ οι υπάρχουσες διασφαλίσεις αναμένεται ότι θα εξυπηρετήσουν τον σκοπό τους, καταλήγει το Live Science στο άρθρο του.