Κακό το τουρκικό «χαμπέρι» για την Αίγυπτο – Η επαναπροσέγγιση μοιάζει αδύνατη

Οι διήμερες διερευνητικές συνομιλίες στο Κάιρο στις 5 και 6 Μαΐου σηματοδοτούν την πρώτη συστηματική προσπάθεια επαναπροσέγγισης ανάμεσα στην Τουρκία και την Αίγυπτο.

Μάλιστα, ήταν το υπουργείο Εξωτερικών της Αιγύπτου που χαρακτήρισε τις συνομιλίες σαν διερευνητικές, υπογραμμίζοντας ότι θα επικεντρώσουν «στα αναγκαία βήματα που μπορεί να οδηγήσουν την εξομάλυνση των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες και διμερώς και στο περιφερειακό πλαίσιο».

Από τη μεριά της η Τουρκία δείχνει επίσης να επενδύει ιδιαίτερα σε αυτή την επαναπροσέγγιση υποστηρίζοντας ότι μπορεί να έχει μια σημαντική συνεισφορά στην τοπική ειρήνη και ανάπτυξη. Μάλιστα, ο Φουάτ Οκτάι, αντιπρόεδρος της Τουρκίας υπογράμμισε σε μια συνέντευξή του ότι οι δεσμοί ανάμεσα στις δύο χώρες είναι σημαντικοί: «Έχουμε δεσμούς 500 χρόνων, κοινές εμπειρίες, εμπορικούς δεσμούς, μια συνεργασία με την πολιτική έννοια του όρου, και έτσι ο σύνδεσμος ανάμεσα στους λαούς της Αιγύπτου και της Τουρκίας ποτέ δεν διερράγη».

Το βάρος των προηγούμενων συγκρούσεων

Παρά την προσπάθεια της Άγκυρας να δώσει μια εικόνα αδιάρρηκτων δεσμών ανάμεσα στις δύο χώρες, στην πραγματικότητα οι σχέσεις τους έχουν δοκιμαστεί τα τελευταία χρόνια, ιδίως μετά την ανατροπή το 2013 της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης Μόρσι που είχε την υποστήριξη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας. Μάλιστα, για χρόνια ο Ερντογάν αποκαλούσε τον Αιγύπτιο πρόεδρο Αμπντέλ Φατάχ αλ-Σίσι «πραξικοπηματία». Μάλιστα ήταν τέτοια η κλίμακα της υποστήριξης προς τη Μουσουλμανική Αδελφότητα που ο Ερντογάν είχε υιοθετήσει και τον χαιρετισμό με τα τέσσερα δάκτυλα σε ένδειξη αλληλεγγύης.

Στη διάρκεια της «Αραβικής Άνοιξης» η Τουρκία είχε συμπαραταχθεί με τις θέσεις που εκπροσωπούσε η Μουσουλμανική Αδελφότητα και είχε χαιρετίσει την κυβέρνηση Μόρσι. Ούτε ή άλλως. το AKP θεωρούσε ότι ήταν πιο κοντά στην εκδοχή πολιτικού Ισλάμ της Αδελφότητας, ενώ δεν είναι τυχαίο ότι και στο Κατάρ, τη χώρα της Αραβικής Χερσονήσου με την οποία κατεξοχήν διατηρεί καλές σχέσεις η Τουρκία, η Αδελφότητα έχει σημαντική ισχύ. 

Ως αποτέλεσμα, όταν ανετράπη η κυβέρνηση Μόρσι, οι τουρκο-αιγυπτιακές θέσεις επίσης πέρασαν σοβαρή κρίση. Η Αίγυπτος απέλασε τον Τούρκο πρεσβευτή από το Κάιρο και απέσυρε τον Αιγύπτιο πρεσβευτή από την Άγκυρα, με αποτέλεσμα έκτοτε οι δύο χώρες να έχουν διπλωματικές σχέσεις σε επίπεδο επιτετραμμένων.

Και βέβαια δεν ήταν τυχαίο ότι αυτή η αντιπαράθεση αποτυπώθηκε και στον τρόπο που στάθηκαν οι δύο χώρες σε κρίσιμα μέτωπα της περιοχής. Στη Λιβύη είναι χαρακτηριστικό ότι η Τουρκία θα υποστηρίξει και μάλιστα πολύ ενεργητικά στον εμφύλιο πόλεμο την πλευρά της διεθνώς αναγνωρισμένης κυβέρνησης της Τρίπολης, στην οποία έχει επίδραση και η Μουσουλμανική Αδελφότητα, ενώ η Αίγυπτος θα ρίξει το βάρος στην  υποστήριξη των δυνάμεων της ανατολική Λιβύης, δηλ. την Εθνοσυνέλευση στο Τομπρούκ και τις δυνάμεις του Χαφτάρ.

Το πρόβλημα με τα εξόριστα στελέχη της Μουσουλμανικής Αδελφότητας

 Ένα από τα μεγάλα αγκάθια είναι ότι στην Τουρκία έχει βρει καταφύγιο σημαντικός αριθμός εξόριστων στελεχών της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από την Αίγυπτο, αρκετά από τα οποία ακόμη διώκονται από τις αιγυπτιακές αρχές που κατηγορούν την Τουρκία για το άσυλο που τους προσφέρει.

Επιπλέον, στην Τουρκία έχουν τη βάση τους και αιγυπτιακά τηλεοπτικά κανάλια με αντιπολιτευτική στάση απέναντι στην κυβέρνηση Σίσι, όπως και αρκετοί δημοσιογράφοι που εγκατέλειψαν την Αίγυπτο μετά την ανατροπή της κυβέρνησης Μόρσι το 2013.

Τον Μάρτιο του 2021 έγινε γνωστό ότι η τουρκική κυβέρνηση ζήτησε από τα κανάλια αυτά να περιορίσουν τον αντιπολιτευτικό τους τόνο στο πλαίσιο της προσπάθειας επαναπροσέγγισης με την Αίγυπτο. Υπήρξαν μάλιστα και πληροφορίες ότι στελέχη της Αδελφότητας τέθηκαν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Παρότι οι πληροφορίες διαψεύστηκαν και η τουρκική κυβέρνηση επανέλαβε ότι δεν πρόκειται να προχωρήσει σε έκδοση οποιουδήποτε στην Αίγυπτο ή σε όποια άλλη χώρα διατηρεί τη θανατική ποινή, είναι σαφές ότι η τουρκική κυβέρνηση είναι διατεθειμένη ακόμη και να «θυσιάσει» εν μέρει τουλάχιστον τους δεσμούς με την Αδελφότητα στην προσπάθεια να αποκτήσει καλύτερες σχέσεις με το Κάιρο.

Γιατί είναι σημαντική για την Τουρκία η επαναπροσέγγιση με την Αίγυπτο

Από πολλές απόψεις η Αίγυπτος είναι ένας πολύ κρίσιμος κόμβος που η Τουρκία δεν μπορεί να παραβλέψει. Παραμένει μια μεγάλη χώρα με αυξημένο πολιτικό βάρος στον ευρύτερο αραβικό κόσμο. Διατηρεί καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ και το Ισραήλ, χωρίς όμως να ταυτίζεται με αυτές τις συμμαχίες, εφόσον ταυτόχρονα έχει καλές σχέσεις με τη Ρωσία και με την κυβέρνηση Άσαντ. Παίζει σημαντικό ρόλος την ευρύτερη περιοχή της Βόρειας Αφρικής και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου και έχει και έχει σημαντικές σχέσεις και με τις Μοναρχίες του Κόλπου.

Επιπλέον, η Αίγυπτος είναι ένας πολύ κρίσιμος παίκτης στα ενεργειακά της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Ως η χώρα που ήδη εκμεταλλεύεται υποθαλάσσια κοιτάσματα έχει πρωτοστατήσει για το East Med Gas Forum (που δεν πρέπει να το ταυτίζουμε με το σχέδιο για τον αγωγό East Med) που είναι το βασικό πεδίο συζήτησης όλων των χωρών που έχουν ενδιαφέρον για τις εξορύξεις και στο οποίο δεν έχει προσκληθεί η Τουρκία.

Ταυτόχρονα, η Αίγυπτος έχει καλές σχέσεις με την Ελλάδα (στο πλαίσιο της διπλωματίας των «τριμερών» και «τετραμερών»). Και βέβαια ως χώρα της Νοτιοανατολικής Μεσογείου οι επιλογές που θα κάνει ως προς τα ζητήματα οριοθέτησης υφαλοκρηπίδας επηρεάζουν άμεσα την Τουρκία. Το γεγονός για παράδειγμα ότι η Αίγυπτος δεν έχει μέχρι τώρα αποδεχτεί την τουρκική ανάγνωση του Διεθνούς Δικαίου και του Δικαίου της Θάλασσας και τη θέση ότι τα νησιά δεν έχουν αυτοτελή υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ, παραμένει ένα «αγκάθι» στην Τουρκική στρατηγική. Δεν είναι τυχαίο ότι η Τουρκία υποστηρίζει ότι η ΑΟΖ της Αιγύπτου θα ήταν 11.500 τετραγωνικά χιλιόμετρα μεγαλύτερη εάν έκανε συμφωνία οριοθέτησης με την Τουρκία και όχι με την Κυπριακή Δημοκρατία. Ούτε ήταν τυχαίο ότι όταν έγινε η πρόσφατη μερική οριοθέτηση ΑΟΖ ανάμεσα στην Ελλάδα και την Αίγυπτο η Τουρκία έσπευσε να μεθερμηνεύσει την Αιγυπτιακή στάση ως έμμεση αποδοχή των τουρκικών θέσεων, κάτι που ουσιαστικά διέψευσε η αιγυπτιακή πλευρά.

Όλα αυτά εξηγούν γιατί η εξομάλυνση των σχέσεων με την Αίγυπτο απασχολεί τόσο πολύ την Άγκυρα. Δεν είναι μόνο τα ζητήματα των εξορύξεων, αλλά και η προσπάθεια της Τουρκίας να αποκαταστήσει σχέσεις με τη «Δύση», με δεδομένη και την κυβερνητική αλλαγή στις ΗΠΑ, να δείξει ότι δεν έχει κάνει «ευρασιατική» στροφή και βέβαια να γίνει αποδεκτή ως «περιφερειακή δύναμη».

Η Τουρκία προσβλέπει σε μια αναδυόμενη νέα ισορροπία δυνάμεων στη Μέση Ανατολή

Ένα πρόσφατο άρθρο του Μπουρχανετίν Ντουράν, ενός εκ των «οργανικών διανοουμένων» του AKP, ρίχνει φως στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται την επαναπροσέγγιση με την Αίγυπτο η πλευρά Ερντογάν.

Για τον Ντουράν η επαναπροσέγγιση με την Αίγυπτο έχει ορίζοντα και μια επαναπροσέγγιση με την Σαουδική Αραβία. Αυτό γίνεται στο φως μιας εκτίμησης για την κατάρρευση μιας προηγούμενης πολιτικής των ΗΠΑ, στην περίοδο της διακυβέρνησης Τραμπ, όταν είχε υπάρξει μια μονομερής υποστήριξη των ΗΠΑ στη Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, με αποκορύφωμα και την προσπάθεια αυτό να αξιοποιηθεί και για την επίλυση του Μεσανατολικού.

Αντίθετα, η κυβέρνηση Μπάιντεν δείχνει να προκρίνει τη διαπραγμάτευση με το Ιράν και μια συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα και έχει περιορίσει την υποστήριξη στη Σαουδική Αραβία σε σχέση με την Υεμένη. Αυτά παραπέμπουν σε μια νέα ισορροπία δυνάμεων. 

Για τον Ντουράν αυτό θα υποχρεώσει τη Σαουδική Αραβία να διαλέξει μια διαφορετική στάση απέναντι στην Τουρκία. Μέχρι τώρα η σαουδαραβική στάση ήταν επιθετική απέναντι στην Τουρκία, με μποϊκοτάζ σε τουρκικά προϊόντα και κλείσιμο οκτώ τουρκικών σχολείων που λειτουργούσαν στο έδαφός της. Από την άλλη, η Τουρκία μέχρι τώρα έχει δηλώσει «σεβασμό» στην απόφαση της δίκης που έγινε στο Ριάντ για την δολοφονία Κασόγκι. Ο Ντουράν φαίνεται να το αντιμετωπίζει και ως διαπραγματευτικό χαρτί της Τουρκίας, εφόσον ο πρίγκιπας Μοχάμεντ Μπιν Σαλμάν «γνωρίζει ότι ο φάκελος Κασόγκι είναι εξαιρετικά σημαντικός για τη μελλοντική του εξουσία».

Κυρίως, όμως, ο Ντουράν θεωρεί ότι με τις ΗΠΑ να προσπαθούν να αποκαταστήσουν σχέσεις με το Ιράν, το οποίο δεν πρόκειται να σταματήσει να κατοχυρώνει και να διευρύνει όσα έχει κερδίσει, η Σαουδική Αραβία, στο βαθμό που θέλει να υπάρχει ένας ισχυρός αντι-ιρανικός άξονας, δεν έχει άλλη επιλογή από μια επαναπροσέγγιση και με την Τουρκία.

Γίνεται σαφές ότι η Τουρκία έχει έναν συνολικότερο πολιτικό σχεδιασμό για αποκατάσταση σχέσεων με κρίσιμες δυνάμεις στην περιοχή. Όμως, αυτό δεν σημαίνει ότι αυτό θα είναι μια εύκολη υπόθεση. Ο επιθετικός τρόπος με τον οποίο η Τουρκία έχει κάνει προβολές ισχύος το τελευταίο διάστημα και το γεγονός ότι δεν είναι πάντα έτοιμη για πραγματικές υποχωρήσεις και από τη μεριά της (ενδεικτική η φόρτιση που έχουν ζητήματα όπως τα εξόριστα στελέχη της Αδελφότητας), σημαίνει ότι η διαπραγμάτευση δεν θα είναι καθόλου εύκολη. Ιδίως όταν χώρες όπως η Αίγυπτος γνωρίζουν ότι δεν έχουν κάποιον λόγο να βιάζονται και ότι η πραγματική πίεση είναι κυρίως στην τουρκική πλευρά όπως και το άγχος για διαμόρφωση νέων ισορροπιών.